چکیده:
برگ برگ ادب و فرهنگ ایران زمین، جلوه گاه نمایش آثار منظوم و منثور فرهیختگان اندیشه وری است که از زلال فرهنگ اسلامی جرعه ها نوشیدند. شاعران و نویسندگان متعهد با توجه به اعتقاد دینی و تعهد اخلاقی، به مسائل دینی توجه خاص نموده اند. هدف از انجام پژوهش بررسی و تعیین نگرش شاعران و نویسندگان فارسی نسبت به زکات بوده و تجلی این نگرش در آثار منظوم و منثور آنها مشاهده می شود.
برای جمع آوری اطلاعات پژوهش به آثار مختلف نظم و نثر فارسی و بررسی تمام آثار شاعران و نویسندگان گذشته و حال ایران زمین و ماخذ و منابع معتبر و گوناگون متقدم و متاخر مربوط به آن که البته اساس هرکار تحقیقی است، بهره مندی از راهنمایی آگاهان و استادان مجرب هم اهمیت خاصی دارد، علاوه بر این گسترده بودن منابع و ماخذ و کاربرد واژه زکات غیر از معنی فقهی درمعنای عرفانی و ادبی موجب اعتلای پژوهش حاضر می گردد.
از آنجایی که تاکنون هیچ مقاله، کتاب یا پایان نامه ای در باره این موضوع تنظیم نگردیده است، اهمیت پژوهش در این حوزه و دقت در انجام آن بر ما روشن می شود.
مقدمه:
خیال حوصله بحر می پزد هیهات چهاست در سر این قطره محال اندیش
به کوی میکده گریان و سرفکنده روم چرا که شرم همی آیدم زحاصل خویش[1]
یکی از عناصر و مولفه های اصلی جوامع انسانی تعاون و همکاری است به طوری که بدون این مولفه جوامع انسانی قوان و تداوم نمی باید. چنانکه جامعه انسانی به اجتماع انسهایی گفته می شود که برای رسیدن به اهداف مشترک با هم تعاون و همکاری دارند در جمع است که انسان تواناییهای خدادادی بالقوه وجود خود را بروز و ظهور می دهد و در شایه همکاری و همدلی است که انسان ها به عنوان عناصر اصلی تشکیل اجتماع اهداف خود را دنبال می کنند. یکی از اهداف اصلی اجتماعات انسانی در گذشته و چه در آینده برقراری برابری و مساوات و رسیدن به عدالت اجتماعی است که راه رسیدن واقعی به این هدف این است که افراد به فکر همنوع خود بودن و همدیگر را رعایت کنند در حقیقت رعایت و کمک به همنوع بارزترین مصداق تعاون و همکاری بوده که دین اسلام در بعد اقتصادی ابزار آن را زکات می داند.
هدف از بررسی زکات در شعر شعرای ایران و آثار منثور و انتخاب این موضوع، اهمیتی است که این موضوع در ادب فارسی داشته و ارزش انسان ساز آن بهتر و روشن تر بیان می شود.زیرا عمل به این فریضه الهی موجب می شود که فاصله طبقاتی جامعه تا حدی از بین برود و طبقات جامعه به هم نزدیک شوند و افراد نیازمند و محروم جامعه از فقر رهایی یابند و از طرفی چون از لحاظ معتقدان به آیین اسلام، انسان اشرف مخلوقات است و هر فردی از جامعه اسلامی مانند کل جامعه است و ارزشی که دین مبین اسلام نسبت به انسان و موقعیت ارزشمند اودر نظام هستی قائل می باشد و همگی دلایلی بر اهمیت بررسی این موضوع هستند.
زکات در آثار منظوم و منثور فارسی
آثار منظوم و منثور ایران، آیینه اندیشه ها، باورها، هنرمندی ها و عظمت روحی و معنوی ملتی است که از دیرباز تاکنون، بالنده و شکوفا از گذرگاه حادثه ها و خطرگاه ها گذشته و به امروز رسیده است. غنای این آثار، گواه تجربه ها، ژرف اندیشی ها و تکاگوی فرزانگان ادب و فرهنگ ایران و عصاره روح بلند و حقیقت جوی آنان است.
برگ برگ ادب و فرهنگ ایران زمین، جلوه گاه نمایش آثار منظوم و منثور فرهیختگان اندیشه وری چون ناصر خسرو، سنایی، عطار، مولانا، سعدی، حافظ، صائب، بهار، شهریار، … است که از زلال فرهنگ اسلامی جرعه ها نوشیده و با پشتوانه ذوق و کوشش خویش، آثاری ماندگار را رقم زده و سرمایه هایی بزرگ و پرمایه را به یادگار نهاده اند.
مطالعه دقیق و عمیق این آثار جان را طروات می بخشد، روح را به افق های شفاف و روشن پرواز می دهدو ذهن و ضمیر را شکوفا و بارور می سازد.
ادبیات فارسی و با بیانی اختصاصی تر شعر فارسی را می توان آیینه تمام نمای مسائل و اعتقادات دینی دانست و از آنجا که زکات نیز یکی از مهمترین مسائل دینی و مذهبی ما مسلمانان است می تواند به عنوان یکی از مسائل قابل بحث مورد دقت نظر قرار گیرد به عنوان مثال نمونه هایی در ذیل ارائه می شود.
آنگاه بپرسیدم از ارکان شریعت کاین پنج نماز از چه سبب گشت مسطر
وزروزه که فرمودش ماه نهم از سال از حال زکات درم و زر مدور[2].
وی در این قصیده ملک و نعمت واقعی را آخرت و معنویت می داند و خرد را می ستاید و جهالت را نکوهش می کند. متذکر می شود که از ارکان شریعت مانند پنج نوبت نماز و روزه و زکات و خمس سوال کردم و دلیل آنرا جویا شدم.
سلطان که جهان جواد از او بیش نیافت آن کیست فراغت خویش نیافت
در دولت او عامل اموال زکات صدباره جهان بگشت و درویش نیافت[3]
مفهوم کلی این رباعی عرفانی است و منظور از پادشاه در اینجا، سلطان همه کاینات یعنی خداوند است پس پادشاهی که مردم دنیا بخشنده ای بالاتراز او نیافت، چه کسی است که آسایش خود را از چنین خدایی به دست نیاورده باشد. در چنین دولتی ماموری که اموال زکات را بین مردم و نیازمندان تقسیم می کند صد مرتبه دنیا را گشت، اما نیازمندی نیافت که زکات بر او تعلق گیرد؛ یعنی کسانی که خداجویند در دنیا به هیچ چیز جز ذات اقدس باریتعالی احساس نیاز نمی کنند و از همه چیز جز پروردگار بی نیازند.
من اگر کامروا گشتم و خوشدل چه عجب مستحق بودم و اینها به زکاتم دادند[4]
حافظ در این بیت به این مطلب اشاره دارد که اگر من در راه عشق و عرفان به آرزوهایم رسیدم و کامروا گشتم جای تعجب نیس، زیرا نیازمند و مستحق این الطاف الهی بودن و این کامروایی را به عنوان زکات به من نیازمند ارزانی داشتند.
گاه بگاه پرسشی کن که زکوه زندگی پرسش حال دوستان گاه بگاه کردن است[5]
بیت از غزل بسیار شیوای شهریار است با عنوان «زکات زندگی» اشتباهاتی که انسان در زندگی مرتکب می شود، مانند تکیه بر جاه و مال کردن و به درگاه با عظمت کبریا سجده نکردن، مفهوم کلی این غزل است. در این بیت شاعر زکات زندگی را در این می داند که انسان گاه گاهی از حال دوستان گرسش و از آنها دلجویی کند.
آن موافق با موافق در نماز از پی استیزه اید نی نیاز
در نماز و روزه و حج و زکات با منافق مومنان در برد و باخت[6]
این دوبیت از «داستان مرد بقال و طوطی» دفتر اول مثنوی استخراج شده است و می گوید منافق با موافق راه حق در نماز هستند. اما منافق به دنبال ستیزه کردن، به نماز می ایستد نه برای احساس نیاز به پروردگار؛ منافقین و مومنان، در مورد انجام امور دینی مثل نماز و روزه و حج و دادن زکات با یکدیگر در یک مسابقه برد و باخت در ستیزند.
نتیجه:
در ادب فارسی به ویژه شعر بسیاری از شعرای ما از هرچه که مقدس و محترم و والاست ستایش شده است. همچنان که از رذایل اخلاقی نکوهش شده است بنابراین از اعتقاد به خداوند، معتقدات مذهبی، عدالت خواهی، ایثار، زکات، بخشندگی و خلاصه توجه کردن به کلیه آرمانهای بلند بشری که از ویژگی های ادبیات فارسی است، ستایش شده است و بسیارند آثار منظوم و منثوری که در خدمت دین و فروع آن می باشند و به ندرت می توان شاعر یا نویسنده ای را یافت که احکام شریعت بر اندیشه و جان او حکومت نکند و به مدد طبع روان، مسسائل اعتقادی را در آثار خود از نظر دور بدارد.
بنابراین ادای زکات که جز ارکان دین و نوعی احسان و بخشش بی منت به مستمندان و محرومان جامعه است در شعر و نثر ما چه آثار عرفانی و یا غیر عرفانی، جایگاه ویژه ای پیدا کرده است.
کتابنامه:
نویسنده مطلب: دبیر ادبیات فارسی دبیرستان؛ خانم نیکخواه
تایید کننده مطلب: مدیریت آموزشگاه؛ خانم بیات